Krótki zarys historyczny wsi Lalkowy przedstawia się następująco.
Około 1190 r. wieś podlegała księciu starogardzko-świeckiemu,
Grzymysławowi II. W dokumencie z XIII w. wspomniana jest wieś
Lelkow,
Lelikow w składzie tzw.ziemi wąskiej czyli gniewskiej. W latach 122O-1278
podporządkowana była kasztelanowi świeckiemu. Pod koniec XIII w. przeszła
pod panowanie Krzyżaków. W tych czasach przyłączona była do komturii
starostwa grudziądzkiego. W 1454 r. wielki mistrz krzyżacki Ludwik von
Ehrichshausen zapisał osobnym przywilejem na własność wieś Lelekow
Arnoldowi z Mortąg.
W XVI w. Lalkowy stanowiły własność królewską przynależną do
Starostwa grudziądzkiego. Dobra te były wówczas w rękach rodu Kostków. Pod
względem sądowym, skarbowym i sejmikowym należały do powiatu
nowskiego. Od końca XVII i w XVIII wieku dobra Lalkowy były własnością
rodziny Czapskich, mieszkającej na zamku w pobliskiej Rynkówce. W XIX w.
majątek prawdopodobnie okresowo był w rękach żydowskich. W latach 80-tychXIX wieku dziedzicem był Herman Conrad z Frący. Za jego czasów we wsi
czynna była gorzelnia i młyn parowy.
Do dziś w centralnym punkcie wsi znajduje się prawie stuletnia, obecnie
nieczynna kuźnia. Po remoncie i zabezpieczeniach mogłaby zostać wspaniałym
miejscem stanowiącym muzeum kociewskie.
Najstarsze zabytki z terenu wsi i okolic pochodzą z epoki neolitu.
Stanowią je toporki neolityczne ,datowane na lata 4500 p.n.e.
Cennym źródłem informacji na temat przeszłości pobliskich terenów są
prace wykopaliskowe. W kronice szkolnej we Frący pod datą 5 lutego 1960 r.,
kierowniczka tejże szkoły Irena Oelberg, podaje informację ,że w 1952r . pod
Lalkowami odkryto cmentarzysko, w którym znaleziono grób skrzynkowy
zawierający 8 popielnic ze spalonymi kośćmi ludzkimi. Urny zostały zabrane do
muzeum w Gdańsku.
Odkryte wówczas groby skrzynkowe zawierały zachowane w bardzo
dobrym stanie urny popielnicowe o ornamentacji geometrycznej, tzw. żalniki
/od słowa żałować/,pochodzące z lat 700- 400 p.n.e. Niektóre w górnej ich
części posiadały stylizowane wyobrażenie twarzy ludzkiej.
Zwyczaje te, charakterystyczne dla kultury wschodniopomorskiej zwanej
też kulturą grobów skrzynkowych lub kulturą urn twarzowych, stanowią jedną z
wielu faz rozwoju kultury łużyckiej ,która na wschodnim Pomorzu pojawiła się
w VI - III w. p.n.e. Ludność tej kultury chowała swoich zmarłych w grobach w
formie skrzyń z płyt kamiennych lub wzniesionych z głazów. Do skrzyń
wkładano popielnice i wiele innych naczyń. Zdobienia urn i naczyń związane są
z kultem sił przyrody, zwierząt a także i samych zmarłych. Z reguły były to
groby rodzinne. Miejsce pochówku zmarłych otaczane było czcią i szacunkiem.
Niewątpliwie jednak najpiękniejszym zabytkiem miejscowości całej
gminy Smętowo jest gotycki kościół parafialny.
Konieczność budowy świątyni zaistniała wówczas, kiedy po zmianach
administracyjnych Pieniążkowo przypadło biskupiej Stolicy włocławskiej, a
więc przed rokiem 1292. Decyzją książąt pomorskich wyłączona została wtedy
z parafii pieniążkowskiej parafia Lalkowy. Po raz pierwszy wspomina ją się
jednak, jako Lalekow, dopiero pod datą 1398 r. w wykazie danin rzymskich.
Pod koniec wieku XIV zbudowany został z czerwonej cegły,
Prawdopodobnie w zamian lub na miejscu wcześniejszego drewnianego, kościół
posiadający cechy charakterystyczne dla stylu gotyckiego.
Rozwijająca się pod koniec XIII w. W Europie Zachodniej forma
architektury ceglanej ,za pośrednictwem niderlandzkich kolonistów i kupców
hanzeatyckich trafiła także na Pomorze, będąc wzorem dla jednonawowych
wiejskich kościołów parafialnych. Ustawiony na usypanym wzniesieniu w
centralnym punkcie wsi lalkowski kościół ma kształt prostokąta z wydzielonym
prezbiterium.
Wieża w kształcie kwadratu z dwoma szczytowymi schodkami, nakryta
dachem siodłowym
odbudowana została po
wielkim pożarze z l862 roku
podobnie jak wewnętrzne
drewniane stropy.
Całość otacza gruby
mur z kamienia i cegły, który
zapobiega osuwaniu się
usypanej ziemi. Znajduje się
w nim unikatowa brama kuta z datą .We wnęce nad bramą
znajdowała się rzeźba Św. Nepomucena, ze względu na ogromną wartość
historyczną przeniesiona do Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie i zastąpiona
figurą gipsową.
Po raz pierwszy świątynia konsekrowano w 1409r . Po pożarze z 19 V
1862 r. w latach 1863-66 kościół został odbudowany i powtórnie
konsekrowany przez ks. sufragana Joschkego w dniu 11 XI 1868r .
We wnętrzu kościoła znajduje się jeszcze wiele unikatowych i
zabytkowych eksponatów jak choćby płaskorzeźba Św. Jerzego z XVI w., czy
Matka Boska na tle orłów w koronie nad Lalkowami z 1917 r. Ze względu
jednak na bezpieczeństwo zabytków większość obecnie podziwiać można w
Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie.
Górujący nad okolicą piękny gotycki kościół w Lalkowach( podobnie jak
inne świątynie np. w Kościelnej Jani) stanowił dobry punkt orientacyjny.
Tutaj
w czasach zagrożenia zbierało się pospolite ruszenie, tu zbierała się udająca się
na sejmiki do Starogardu lub Grudziądza okoliczna szlachta. Do dziś na murach
kościoła w Lalkowach odczytać można łacińskie inskrypcje imion wyrytych
przez dawnych wojów oraz daty.
o datach dawnych misji informuje nas drewniany przykościelny krzyż
Misyjny.
Jeden z najcenniejszych zabytków literackich okresu zaborów na
Kociewiu stanowi' zawierający 101 pieśni ludowych, świecki śpiewnik
opracowanego na przełomie XIX i XX w. i przeznaczony ,,dla towarzystw
ludowych w Prusach Zachodnich'' , który jest dziełem autorstwa proboszcza
Leona Kurowskiego z Lalków (potem. proboszcza w Gniewie, zamordowany
przez hitlerowców w 1939 r. w Szpęgawsku) dziekana i proboszcza z
Pieniążkowa ks. Antoniego Wolszlegiera.
Ponadto o świątyni krążą po okolicy niesamowite legendy,a w źrodłach
kościelnych odnotowane są przypadki .cudów dokonanych za pośrednictwem
wstawiennictwa Matki Boskiej i Pana Jezusa Ukrzyżowanęgo . oba cudowne
obrazy spłonęły w wielkim pożarze świątyni i zachowały się jedynie ich opisy.
Na terenie wsi Lalkowy znajdują się trzy przydrożne miejsca kultu.
Stanowią je dwie kapliczki i figura Najświętszego Serca Pana Jezusa.
Kap|iczka, na której widnieje inskrypcja: ,,Jezu, ufam Tobie'' została
wystawiona fundacją p. Tytusa Sliwy w 1947 r. W intencji dziękczynnej za
powrót syna po zakończeniu wojny. .
Figura Najświętsze Serce Pana Jezusa wystawiona została przez rodzinę
Gniewkowskich na miejscu wcześniejszej, mniejszej, zniszczonej w czasie
wojny. Jest to również fundacja dziękczynna.
Trzecie z miejsc kultu powstało z fundacji Maksymiliana Chyła w roku
1993 w miejscu zlikwidowanego w czasie okupacji. Kapliczka jest poświęcona
Matce Boskiej Niepokalanej,a błagalna inskrypcja głosi ,,Mniej nas w Swojej
opiece".
Po czwartym miejscu kultu, drewnianym krzyżu, pozostało jedynie
liczące ponad l00 lat starodrzewie
Zabytkowa i ciekawa historycznie jest też zabudowa wsi. Stanowią ją do
dziś zamieszkane budynki, np. p. Derewckich z 1820 r., p. Schulc
prawdopodobnię z tego samego okresu, oraz kiedyś dom zarządcy obecnie
własność Agencji Skarbu Panstwa na terenie dawnego majątku, jak również
stary spichlerz. Na działce kościelnej, dziś zajmowany przez kilka rodzin, stoi
stary szpital przykościelny. Wiele z tych zabudowań posiada jeszcze na
podwórzach stare studnie.
Ponadto na terenie wsi znajdują się trzy miejsca pamięci narodowej.
Stanowią je tablice pamiątkowe: nauczyciela Mariana Oelberga w Świetlicy Wiejskiej w
Lalkowach, ks. Feliksa Bamgarda na murze miejscowej świątyni oraz grób
nauczycielki Mieczysławy Małolepszej na pobliskim cmentarzu.
